Në aritmetikën e zakonshme të demokracisë, dështimi e gërryen pushtetin: premtimet e pambajtura, krizat e përsëritura dhe rezultatet e dobëta prodhojnë ndëshkim elektoral. Por Kosova e sotme po dëshmon se, kur politika shndërrohet në mit, logjika kapitullon përballë psikologjisë. Kemi pasur qeveri të dobëta edhe më parë, por rrallëherë një qeverisje ka ngritur kaq shumë pritshmëri, për t’i shembur më pas me kaq brutalitet. Po aq rrallë, një kryeministër është perceptuar se ka bërë kaq shumë të kundërta nga ato që premtoi.
Sipas këtij vlerësimi kritik, projekti i bashkimit kombëtar nuk u shty përpara; përkundrazi, marrëdhëniet me Tiranën zyrtare u ftohën (mbledhja e fundit mes dy qeverive u mbajt në qershor 2022). Po ashtu, forcimi i sundimit të ligjit, që ishte një prej premisave kryesore të qeverisjes, u errësua nga përplasjet institucionale dhe nga akuzat se vetë qeveria e ka shtrirë dorën përtej kufijve kushtetues. Në këtë listë përmenden tentativa për zgjerim të kontrollit ekzekutiv në tema si këshilli prokurorial, byroja e konfiskimit, këshilli i pavarur mbikëqyrës, ligji i çmimeve tavan, çështje që lidhen me zyrtarët publikë, këshilli për media, si dhe dy aktgjykime të këtij viti që lidhen me shkelje gjatë seancës konstituive të parlamentit. Në të njëjtën kohë, njerëzit më të afërt të pushtetit, sipas këtij interpretimi, janë nën hetim për afera shumë-milionëshe—element që i shton dyshimet dhe e ushqen narrativën e zhgënjimit.
Në fushën ekonomike dhe energjetike, kritika bëhet edhe më konkrete. Premtimi për ndërtimin e një termocentrali me thëngjill, sipas këtij rrëfimi, jo vetëm që nuk u realizua me paratë e buxhetit, por u shoqërua edhe me bllokimin e një investimi amerikan. Si pasojë, thuhet se vendit iu shkaktua pagesë gjobe për prishje të njëanshme kontrate, ndërsa Kosova mbeti me çmime të papërballueshme dhe furnizim të paqëndrueshëm me rrymë. Ndërkohë, investimet e huaja direkte përshkruhen si të rëna në nivelin më të ulët, dhe ato pak mjete që hyjnë paraqiten kryesisht si kursime të diasporës—të “varrosura” në çimento ose të shpenzuara për mbijetesën e familjeve në Kosovë.
Paralelisht me këtë, çmimet thuhet se kanë shpërthyer në nivele “stratosferike”, duke e bërë jetën e qytetarëve gjithnjë e më të vështirë. Në pesë vitet e fundit, sipas këtij vlerësimi, mbi 250 mijë qytetarë—kryesisht të rinj—kanë marrë rezidencë në BE, çka e përforcon ndjesinë se krizat ekonomike dhe mungesa e perspektivës po e shtyjnë shoqërinë drejt një ikjeje masive.
Nëse gjykohet me gjakftohtësi, argumenti shkon më tej: një qeverisje e tillë dhe subjekti politik që e mban atë do të duhej të ishin ndëshkuar në zgjedhjet e shkurtit. Po ashtu, pas tetë muaj bllokimi të institucioneve shtetërore, natyrshëm do të pritej një ndëshkim edhe më i rëndë në zgjedhjet lokale të tetorit. Mirëpo, ndëshkimi i dështimit nuk erdhi. Për shumë analistë ndërkombëtarë, kjo mbetet e pakuptueshme: si mundet që një vend i çliruar nga NATO, që aspiron BE-në dhe e mbështet orientimin euro-atlantik, të vazhdojë t’i japë mbështetje një lideri për të cilin thuhet se është futur nën sanksione nga BE-ja, është përplasur strategjikisht me Shtetet e Bashkuara, ka humbur projekte madhore investimi dhe ka provokuar krizë pas krize?
Në këtë pikë, as logjika e ftohtë dhe as analiza politike nuk japin një përgjigje të plotë. Prandaj, autori i këtij këndvështrimi e zhvendos shpjegimin te psikoanaliza: reagimet e shoqërisë shpesh burojnë nga shtresat më të thella të nënvetëdijes, aty ku politika pushon së qeni racionale dhe kthehet në emocion, krenari, traumë dhe identitet. Pikërisht kjo vendimmarrje “irracionale” është trajtuar gjerësisht nga literatura ndërdisiplinore akademike, e cila e analizon dukurinë nga këndvështrime të ndryshme teorike.
Një shpjegim bindës lidhet me Richard Thaler, nobelisti dhe një nga figurat qendrore të ekonomisë së sjelljes. Thaler sfidoi idenë klasike se njerëzit marrin vendime si “qenie matematikore” që peshojnë vetëm të ardhmen; përkundrazi, ai thekson se jemi “qenie goxha emocionale” që shpesh mbetemi peng i së kaluarës. Këtu hyn nocioni i “kurthit të investimit të shkuar” (Sunk Cost Fallacy): njerëzit nuk vendosin vetëm duke parë çfarë sjell e ardhmja, por edhe duke u nisur nga ajo që kanë “paguar” tashmë—para, energji, emocione. Iluzioni shfaqet kur individi vazhdon ta ndjekë një zgjedhje të gabuar jo se beson realisht se do të sjellë rezultat, por sepse nuk e pranon dot humbjen e asaj që ka investuar më parë. Kjo “kosto e shkuar” kthehet në spirancë psikologjike: të lidh pas një vendimi edhe kur arsyetimi dhe faktet të thonë se ai vendim është dështim.
Racionalisht, thotë Thaler, njeriu do të duhej të pyeste vetëm: çfarë fitojmë nëse vazhdojmë, dhe çfarë humbim nëse ndalojmë? Por njerëzit shpesh pyesin veten: “Po ato që kam dhënë deri tani a do të shkojnë dëm?” Kjo pyetje e gabuar e zhvendos vendimmarrjen nga e ardhmja—aty ku duhet të jetë—te e kaluara, e cila nuk ndryshohet.
Në këtë logjikë, shpjegohet pse një pjesë e votuesve të Kurtit nuk reagojnë ndaj realitetit politik e ekonomik edhe kur ai përshkruhet si dramatik dhe pa ekuivok. Për ta, vota e vitit 2021 nuk ishte një akt rutinor demokratik; ishte një investim moral, një projekt emocional, një premtim ndaj vetes se më në fund po vendosnin “njeriun e duhur” në krye. Të tërhiqesh sot nga ajo zgjedhje do të thotë të pranosh se gjithçka e investuar—shpresa, besimi, idealizmi, debatet me miq, përplasjet në rrjete sociale—ka shkuar kot. Heqja dorë nuk lexohet thjesht si korrigjim politik; përjetohet si humbje krenarie dhe rrënim i vetëbesimit.
Këtu lidhet edhe teoria e Daniel Kahneman, nobelistit tjetër, mbi “urrejtjen ndaj humbjes”. Ai argumenton se njerëzit e përjetojnë humbjen psikologjikisht dy deri në tre herë më rëndë sesa e përjetojnë fitimin. Pra, dhimbja e të pranuarit “kam gabuar” është më e madhe se çdo lehtësim që mund të sjellë korrigjimi i kursit. Në këtë kuptim, pranimi i gabimit politik nuk është akt racional; është një traumë e vogël personale.
Më tej, Festinger—babai i teorisë së disonancës kognitive—shpjegon mekanizmin mendor: mendja njerëzore e ka të vështirë të tolerojë kontradiktën mes asaj që besonte dikur dhe asaj që sheh sot. Kur faktet dhe besimet përplasen, nuk ndryshojmë lehtësisht besimin; ne ndryshojmë mënyrën si i lexojmë faktet. Për t’u mbrojtur nga dhimbja e pranimit të gabimit, votuesi relativizon, justifikon, sajon armiq, i eksternalizon përgjegjësitë—edhe kur faktet janë “kokëforta”. Në fund, ai nuk po mbron vetëm liderin: po mbron imazhin e vetes që besoi.
Kahneman e shpjegon dimensionin emocional të humbjes; Festinger shpjegon mekanizmin mendor që na mbron prej saj. Së bashku, ata ofrojnë një çelës: pse shumë njerëz nuk tërhiqen nga një vendim edhe kur provat duket se janë të pakundërshtueshme. Jo sepse nuk e shohin realitetin, por sepse pranimi i tij i detyron të përballen me një humbje që, në termat e Kahneman-it, përjetohet si e padurueshme. Dhe kur e vërteta bëhet më e dhimbshme se gabimi, njeriu shpesh nuk zgjedh të vërtetën, por vazhdimin e gabimit.
Jonathan Haidt e thellon më tej këtë qasje me teorinë e “arsyetimit të motivuar”: njerëzit nuk kërkojnë domosdoshmërisht të kuptojnë realitetin, por të mbrojnë bindjet që u japin identitet moral. Argumentet nuk shërbejnë gjithmonë për të ndryshuar mendje; shpesh shërbejnë për të justifikuar atë që zemra ka zgjedhur paraprakisht. Me fjalë të tjera, nuk është logjika që e udhëheq njeriun; janë morali dhe identiteti. Arsyetimi vjen më pas, si shërbim ndaj emocioneve.
Në të njëjtën vijë, Samuelson dhe Staw flasin për “përshkallëzimin e angazhimit”: në vend që dështimi ta zbusë bindjen, paradoksalisht ai e forcon. Sa më shumë provohet se një zgjedhje ka qenë e gabuar, aq më shumë disa njerëz lidhen pas saj, me shpresën se një kthesë e vonuar do ta “shpëtojë” investimin emocional. Kështu, dështimi nuk i largon domosdoshmërisht votuesit; përkundrazi, i shtyn të investojnë edhe më shumë, sepse heqja dorë do të thoshte ta pranonin humbjen që e kanë shtyrë prej kohësh.
Kur ky mekanizëm psikologjik bashkohet me dimensionin moral, krijohet një efekt edhe më i fortë, që Zygmunt Bauman dhe Leonidas Donskis e kanë quajtur “verbëri morale”. Është faza kur individi nuk gjykon më sipas rezultateve reale, por sipas nevojës për të ruajtur ndjenjën se ka zgjedhur “anën e drejtë”. Nëse pranimi i gabimit cenon logjikën, moralin, krenarinë dhe identitetin, njeriu gjen çdo lloj justifikimi për të mos e pranuar: faktet shndërrohen në kërcënim, kritikat përjetohen si fyerje personale, dështimet interpretohen si sulme të jashtme dhe jo si pasojë e zgjedhjes së bërë.
Për ta kuptuar këtë fenomen, argumenti kthehet te origjina e “mitit Kurti” në ndërgjegjen publike. Ai nuk u shfaq si lider që premtonte administrim të qetë, profesional apo teknokratik, por si mishërim i revoltës dhe rezistencës. I burgosur gjatë regjimit serb, protagonist në protestat studentore, kritik i pakompromis i sistemit të pasluftës—ai ndërtoi kapital moral përmes simbolikës, para se të hynte në pushtet. Max Weber e përshkruan këtë në konceptin e “autoritetit karizmatik”: një figurë që nuk e merr legjitimitetin nga institucioni; përkundrazi, institucioni fiton legjitimitet prej tij. Një lider i tillë ndiqet jo për shkak të përvojës administrative, vizionit teknik apo performancës, por për shkak të mitit. Dhe miti ka forcë që e tejkalon racionalen: i shtyn njerëzit të kapen pas shpresës së vjetër me një ngulm pothuaj religjioz.
Duhet theksuar edhe terreni ku lindi ky fenomen: një tokë emocionalisht jashtëzakonisht pjellore. Studiuesit e traumës kolektive, Daniel Bar-Tal dhe Vamik Volkan, flasin për “traumën e zgjedhur”—plagë historike që shoqëritë nuk i shërojnë, por i kthejnë në pjesë të identitetit. Kur një popull ka përjetuar shtypje të gjatë, përçmim sistematik dhe dhunë të përsëritur, ai fillon t’i idealizojë figurat e rezistencës dhe të kërkojë modele morali të pakontestueshëm. Në këso shoqërish, shpesh nuk zgjidhen thjesht liderë; kërkohen figura “shpëtimtare”, njerëz që nuk u binden rregullave të zakonshme të politikës, por simbolikës së sakrificës. Në këtë terren, një lider si Kurti nuk shihet vetëm si kryeministër; projektohet si tribuni moral i një kombi të lënduar, si mishërim i qëndresës së një shoqërie që ka mësuar të rezistojë më shumë sesa të qeverisë.
Prandaj, kur Bashkimi Evropian e sanksionon Kosovën, një pjesë e shoqërisë, sipas këtij interpretimi, nuk sheh dështim diplomatik; sheh konfirmim të martirizimit dhe “provë” se lideri mban qëndrim parimor. Ndërprerja e dialogut strategjik me SHBA-në nuk përjetohet si alarm kombëtar, por si dëshmi se ai “nuk i nënshtrohet askujt”. Edhe kur investimet dobësohen dhe çdo vit nga vendi ikën një popullsi sa një komunë e tërë, realiteti sërish nuk e ndryshon perceptimin: justifikimet shtohen, arsyetimet bëhen më të zëshme dhe miti vazhdon të ushqehet pikërisht nga dështimet. Sepse miti—kur ndërtohet mbi “traumën e zgjedhur”—nuk ka nevojë për rezultate; ka nevojë për armiq.
Kështu, figura e liderit lartësohet jo për atë që bën, por për atë që përfaqëson: një popull që ndjehet i lënë jashtë dyerve të historisë, i përbuzur nga fuqitë, i tradhtuar nga aleatët, i rrezikuar nga fqinjët. Në këtë imagjinatë kolektive, çdo kritikë ndaj tij nuk lexohet si kritikë politike, por si sulm ndaj narrativës së mbijetesës së Kosovës. Pikërisht këtu miti nuk pasqyron realitetin—por e gllabëron atë.
Kur një shoqëri fillon të ngushëllohet me dështimet e veta, t’i kthejë në prova heroizmi dhe t’i interpretojë kritikat si tradhti, atëherë shfaqet ajo që Jan-Werner Müller e quan “populizëm moralist”. Në shoqëri ku trauma historike përzihet me viktimizimin, lideri populist shihet jo si aktor i zakonshëm politik, por si i vetmi përfaqësues legjitim i “popullit të vërtetë”. Populli paraqitet i pastër, elitat të korruptuara, lideri zëri moral i shumicës—dhe çdo kritik automatikisht bëhet armik i popullit. Në praktikë, kjo prodhon një imunitet të frikshëm ndaj realitetit: sa më shumë kritika brenda vendit, aq më shumë forcohet bindja se lideri është i drejtë e i pagabueshëm; sa më shumë paralajmërime ndërkombëtare, aq më e thellë bëhet bindja se ai “përndiqet” nga bota. Ndërkohë, dështimet nuk lexohen si përgjegjësi qeverisëse, por si dëshmi e “komplotit” kundër tij. Llogaridhënia zëvendësohet me devotshmëri, faktet me ndjesinë e misionit, politika me ritual besnikërie.
Sigurisht, nuk mbaron me kaq. Shumë studiues të tjerë kanë argumentuar se njeriu shpesh sillet joracionalisht në politikë: Herbert Simon me “arsyen e kufizuar”, Robert Cialdini me psikologjinë e ndikimit, George Lakoff me kornizimin e ideve, Paul Slovic me rolin e emocioneve, Irving Janis me “mendimin në grup”, apo Ernest Becker me nevojën për figura “shpëtimtare” që mbushin boshllëqet e frikës dhe pasigurisë. Por thelbi që i bashkon këto qasje është i qartë: në politikë, njeriu rrallë vendos si makinë llogaritëse; vendos me emocione, identitet, frikë, shpresë—dhe me mite që shpesh dalin më të forta se faktet.
Në fund të kësaj analize, përfundimi del i pashmangshëm: “fenomeni Kurti” nuk kuptohet vetëm me renditje dështimesh qeverisëse ose me kritika politike. Kjo histori, sipas këtij këndvështrimi, nuk ka në qendër vetëm një lider; ka arkitekturën e brishtë psikologjike të një shoqërie që ende nuk e ka metabolizuar të kaluarën e vet të dhimbshme. Politika, fatkeqësisht, shpesh nuk është luftë idesh, por luftë emocionesh.
Vota për Kurtin përshkruhet si produkt i ndërthurjes së traumave historike, pritshmërive të thyera, mekanizmave të vetëmbrojtjes psikologjike dhe mitologjisë kolektive që mbijeton edhe kur realiteti e përgënjeshtron. Votuesit që vazhdojnë ta mbështesin nuk e bëjnë domosdoshmërisht sepse nuk i shohin dështimet (i shohin dhe i përjetojnë çdo ditë), por sepse pranimi i tyre do të nënkuptonte rrënimin e një identiteti të tërë—të ndërtuar mbi shpresën, krenarinë dhe premtimin e një drejtësie të vonuar.
Këtu përballemi me psikologjinë e zhgënjimit kolektiv: njerëzit kapen fort pas mitit pikërisht atëherë kur realiteti bëhet i padurueshëm. Dhe derisa shoqëria të mësojë t’i njohë e t’i shërojë këta mekanizma, Kosova rrezikon të vazhdojë ta ngatërrojë udhëheqjen me shpresën, krizën me heroizmin dhe mitin me realitetin. Nëse pesha e së kaluarës nuk lehtësohet dhe vetëbesimi i humbur nuk rimëkëmbet, miti do të vazhdojë ta zëvendësojë realitetin—dhe politika do të mbetet pasqyrë e traumave të kaluara, jo e aspiratave për të ardhmen që shoqëria pretendon se e meriton.
E marr nga publikimi i analistit: Adri Nurellari
